سيستم لنفاوي چيست؟
در بدن انسان خون نقش اصلي را جهت انتقال اكسيژن و مواد غذایی لازم برای سلولهاي مختلف بدن ايفا مي كند. سرخرگها يا شريانها خون تازه و پر از اكسيژن و مواد غذايي را به اعضاي بدن مي برند. در مويرگها كه ادامه سرخرگها هستند، اين خون پس از مجاورت با اعضا و در اختيار گذاشتن اكسيژن و مواد غذايي به سلولها، مواد زائد و دي اكسيد كربن را از سلولها گرفته و از طریق سياهرگها يا وريدها به طرف قلب باز می گرداند. اگر چه قسمت عمدة آب و مواد خارج شده از مويرگها مجددا وارد گردش خون شده از طريق سياهرگها بازگردانده مي شوند ولي مولكولهاي درشت قادر به وارد شدن به سيستم سياهرگي نيستند و لذا توسط سيستم ديگري بنام سيستم لنفاوي و يا عروق لنفاوي جمع آوري شده و در نهايت به جريان خون بر مي گردند.
گاه تخليه لنف دو عضو از طريق غده هاي لنفاوي مشترك انجام مي شود. مهمترين مثال در این مورد « دست و پستان» هستند.
لنف ادم يا تورم دست ناشي از تخليه ناكافي لنف
براي انجام درمان جراحي كامل در سرطان پستان، در اغلب موارد چاره‌اي جز تخليه ناحيه زير بغل که پر از عروق لنفاوي است، وجود ندارد. همچنين در بسياري از موارد علاوه بر جراحی، درمان تكميلي پرتودرماني نيز براي از بين بردن سلولهاي سرطاني که احتمالا در عقده هاي لنفاوي جايگزين شده اند انجام مي شود. اين موضوع به نوبة خود صدمه بيشتري به گره هاي لنفاوي ناحيه زير بغل وارد مي كند. اين آسيب ها باعث محدوديت در تخليه لنف دست مي شود.
در بسياري از موارد علي رغم كاهش در ظرفيت انتقال لنف از ناحيه زیر بغل، هنوز اين ظرفيت از ميزان لنف توليد شده، بيشتر است و بنابراين تورم دست ايجاد نمي شود.
بعد از عمل جراحی و تخلیه ی غدد لنفاوی زیر بغل اگر به هر دليل توليد لنف در دست بيشتر شود (نظير ايجاد هر گونه زخم، خراش، فعاليت عضلاني شديد و ...)، توليد لنف از ظرفيت انتقال لنف در زير بغل بيشتر شده و لنف به سمت دست پس مي زند. اين حالت باعث ايجاد لنف ادم بازو مي شود. این حالت را می توان به لوله هایی تشبیه کرد که پس از جرم گرفتگی ظرفیت انتقال مقادیر زیاد آب را از دست داده و در این حالت آب در آن پس میزند.
بروز، شدت و فاصله زماني بين عمل جراحی تا ايجاد لنف ادم كاملا بستگي به دو عامل دارد:
* چقدر از راههاي لنفاوي مشترك بين دست و پستان آسيب ديده باشد
* ميزان توليد لنف با توجه به میزان عدم رعايت نکات لازم توسط بيمار چقدر افزایش یافته باشد.
علايم لنف ادم
لنف ادم معمولا در دست و بازوي بيمار در سمت پستان مبتلا اتفاق مي افتد.
* مايع لنف در بافت چربي زير پوست تجمع پیدا مي كند و باعث موارد زیر میشود:
- احساس پري يا سفتي در دست
- كاهش انعطاف در مفاصل دست و مچ
- مشكل در لباس پوشيدن
- تورم مداوم و پيشرونده
* اگر در لنف پس زده به دست، ميكروبها اضافه شده و رشد کنند، به آن لنفانژيت يا التهاب عروق لنفاوي گفته مي شود. از علایم آن می توان موارد زیر را نام برد:
- حالت قرمزي،
- تشديد تورم،
- درد،
- تب
- بي حالي
علل ايجاد لنف ادم
عوامل زيادي باعث ايجاد اين مشكل مي شوند كه از آن جمله مي توان به موارد زير اشاره كرد:
- جراحي ناحيه زير بغل در درمان سرطان پستان
- پرتودرماني بعد از انجام عمل جراحي
- عفونت دست و يا صدمه به عروق لنفاوي
- فقدان تحرك بازو
- مسائل طبي مثل ديابت، مشكلات كليوي، فشار خون، نارسايي احتقاني قلب يا بيماري كبد كنترل نشده
- عود تومور يا رشد آن در ناحيه غدد لنفاوي زير بغل نيز مي تواند علتي براي ايجاد لنف ادم باشد.
گذشته از اين كه چه عاملي ممكن است علت لنف ادم باشد، بايد توجه داشت كه با این که لنف ادم يك بيماري آزاردهنده است و به سختي درمان مي شود، خطری برای زندگی بیمار ایجاد نمی کند
چگونه مي توان فهميد كه فردي مستعد ابتلا به لنف ادم است ؟
هيچ كس نمي تواند پيشگويي كند كه چه كسي دچار لنف ادم مي شود، اما وضعيت هاي خاصي ممكن است احتمال وقوع آن را بيشتر كنند. این موارد عبارتند از:
عفونت: يكي از اين عوامل زمينه ساز لنف ادم، عفونت است. حتي يك عفونت كوچك مي تواند باعث ایجاد لنف ادم شود زيرا فعالیت ميكروبها در دست، توليد لنف را به شدت زياد مي كند. اين عفونت گاه آنقدر کم و نامحسوس است که حتی ممکن است بيمار خراشي را كه باعث ايجاد عفونت شده است را نبيند و یا متوجه عفونتي در زخم يا خراش ايجاد شده، نشده باشید.
اقدامات درمانی: در بيماراني كه تحت اعمال جراحی وسیع قرار می گیرند یا پس از جراحی پرتودرماني قسمت تحتاني بازو، يعني جايي كه غدد لنفاوي خارج شده اند برای آنان انجام می شود، احتمال وقوع لنف ادم بيشتر است. البته پرواضح است كه در بسياري از موارد انجام راديوتراپي گريز ناپذير است.
وزن بالا: لنف ادم در بيماراني كه اضافه وزن دارند يا وضعيت كلي تغذيه شان نامناسب است بيشتر ديده مي شود.
تغییرات محیطی: گاهي بيماراني كه با هواپيما مسافرت مي كنند، ماهها يا سالها بعد از جراحي دچار لنف ادم مي شوند كه علت آن افزايش سريع فشار هوا در هنگام فرود آمدن هواپيما است. البته توجه داشته باشيد كه اين حالت شايع نيست.
راهنماي پيشگيري از لنف ادم بعد اط جراحی سرطان پستان
+ تا جايي كه امكان دارد دست خود را بالاتر از سطح قلب نگه داريد. از چرخاندن سريع و ناگهاني دست بپرهيزيد.
+ بهداشت دست و ناحيه زير بغل را به دقت رعايت نمائيد.
+ مراقب باشيد تا آسيبي به دست شما نرسد و عفونت در دست طرف بيمار ايجاد نشود.
+ براي تراشيدن موها از ماشین های برقي استفاده كنيد كه هيچگونه خراشي روي دست ايجاد نشود.
+ در هنگام آشپزي و باغباني از دستكش و هنگام خياطي از انگشتانه استفاده كنيد.
+ از ناخنها مراقبت كنيد و در هنگام كوتاه كردن ناخن ها به بستر آن آسيب نرسانيد.
+ از روشهاي آرايشي نظير مانيكور كردن ناخن ها كه باعث خراش بيشتر ناخن مي شود استفاده نكنيد.
+ در هنگامي كه احتمال مي دهيد دست شما به مدت طولاني در معرض آفتاب باشد، از ضد آفتاب استفاده كنيد.
+ بريدگيهاي دست خود را با آب و صابون بشوئيد و با پزشك خود بصورت حضوري يا تلفني مشورت نمائيد.
+ برای پانسمان زخم بجاي چسب زخم از باند یا گاز استریل استفاده كنيد.
+ در مورد هر گونه ضايعه پوستي با پزشك مشورت كنيد.
+ از تزريق وريدي يا عضلاني به هر دليل در عضو آسيب ديده پرهيز نمائيد.
+ از گرم كردن يا سردكردن بيش از حد اندام مثل استفاده از كيسه آب گرم يا كيسه يخ خودداري نمائيد.
+ از دست آسيب ديده بيش از اندازه كار نكشيد.
+ حتي المقدور از جواهرات حتي انگشتر و ساعت در دست مبتلا استفاده ننمائيد.
+ لباسهاي بدون بند سفت بپوشيد.
+ كيف دستي خود را روي دست سالم حمل كنيد.
+ از انجام حركات ناگهاني اندام و انجام ورزش يا كار سنگين با اين عضو پرهيز كنيد.
+ به علايم عفونت مثل قرمزي، درد، تورم و تب توجه كنيد. اگر هر يك از اين علائم را مشاهده كرديد فورا با پزشك خود مشورت كنيد.
+ به صورت منظم ورزش ملايم انجام دهيد تا تخليه لنف را بهبود بخشيد.
+ با پزشك خود ملاقاتهاي منظم برای پيگيري وضعیت سلامتی داشته باشيد.
+ با فواصل مشخص دور دست را در محل هاي بازو، ساعد و مچ دست اندازه گيري كنيد. اگر اندامها به طور ناگهاني بزرگتر شده اند با پزشك مشورت كنيد.
+ ممكن است حس لمس دست سمت آسيب دیده حساسيت كمتري داشته باشد. از اين دست براي آزمايش كردن درجه حرارت آب حمام يا غذا در هنگام آشپزي استفاده نكنيد.
+ اگر لازم است فشار خون را اندازه گيري كنيد حتي المقدور از انجام اين كار در دست سمتي كه جراحي شده است، پرهيز نمائيد.
+ در نقاطي كه حشرات زياد هستند، بهتر است دست طرف جراحي شده پوشيده باشد. در صورت لزوم از مواد شيميايي دور كننده حشرات در محیط استفاده كنيد.
+ بازوي طرف جراحي شده را كاملا تميز نگاه داريد. پس از حمام كردن، از مواد نرم كننده مثل وازلين بهداشتي يا روغن بچه استفاده كنيد. خشك كردن عضو را با ملايمت اما به طور كامل انجام دهيد. از خشك كردن تمام چين ها و بين انگشتان اطمينان حاصل كنيد.
+ برای جایگزینی پستان از پروتزهاي سبك استفاده كنند (عضو مصنوعي). پروتزهاي سنگين ممكن است فشار بيش از حدي برغدد لنفاوي بالاي ترقوه وارد كنند. مي توان از پارچه نرم يا اسفنج در زيربند لباس زير استفاده كرد. لباس زير شما بايد كاملا اندازه باشد، خيلي تنگ نباشد و فنر يا ميله نداشته باشد.
+ با يك رژيم غذايي متعادل، كم نمك و سرشار از ميوه جات و سبزيجات، وزن ايده آل خود را حفظ كنيد. از كشيدن سيگار و مصرف نوشيدنيهاي الكلي پرهيز كنيد. در لنف ادم، مايع تجمع يافته داراي پروتئين بالايي است، ولي خوردن غذای كم پروتئين تأثيري در بهبود آن ندارد. در عوض اين كار باعث ضعيف شدن بافت مي شود و وضعيت را بدتر مي كند. رژيم غذايي بايد حاوي پروتئين هايي باشد كه به آساني هضم مي شوند مثل گوشت مرغ و ماهي.
ورزشهاي توصيه شده به منظور پيشگيري از لنف ادم پس از جراحي
بعد از جراحي سينه، در برخی موارد حركت بازو و شانه بيمار محدود مي شود و بر حسب اينكه وسعت محل جراحي تا چه اندازه باشد، ممكن است بیمار در زير بازوي خود احساس كشيدگي كند. با توجه به اينكه هيچ گاه براي انجام ورزش و افزايش قدرت عمل بازو و مفاصل دير نيست، شروع انجام برخي حركات ورزشي از روزهاي اول پس از جراحي و ادامه آنها به طور روزانه، علاوه بر بازتواني نيروي بدني بيمار، مي تواند از ورم لنفي نيز پيشگيري كرده و يا حداقل بروز آن را به تاخير بياندازد. اين ورزشها از نظر درجه سنگيني با هم متفاوت بوده و بهتراست ابتدا حركات سبك به طور آهسته شروع شده و بتدريج به تعداد و نوع حركات اضافه شود.
در اين قسمت به چند نمونه از اين حركات اشاره مي شود. 5 حركت اول به منظور كاهش تورم و سفتي، كاهش ناراحتي ، تنش هاي عضلاني و تحريك ترميم بافتي پيشنهاد شده اند.
بهتر است در ابتدا دو حركت را انتخاب كرده و هر كدام را 5 بار تكرار كنيد. بتدريج نوع و تعداد حركات را هفته به هفته اضافه كنيد تا به 20 تا 30 دقيقه ورزش در هر نوبت برسد و حداقل 2 بار در روز آن را تكراركنيد .
هر نوبت ورزش را با تنفس شكمي شروع و با آن تمام كنيد. براي انجام تنفس شكمي، هوا را با دهان بسته از راه بيني، در حاليكه عضلات شكم را كاملا باز مي كنيد، وارد شكم كرده و پس از نگه داشتن هوا با 3 شماره آن را از راه دهان خارج كنيد.
- چرخاندن شانه ها: در حال ايستاده يا نشسته، در حالي كه با نگاه مستقيم به جلو، گردن را راست نگه داشته ايد شانه ها را كاملا شل كنيد، آرنج مختصري خم شده و ستون فقرات تا حد ممكن صاف باشد. دو شانه را به آرامي به طرف جلو بچرخانيد طوريكه احساس كنيد هر شانه يك دايره كامل را دور مي زند. این حرکت را 5 بار تكرار كنيد و پس از استراحت كوتاه همين حركت را با چرخش شانه به سمت عقب انجام دهید.
- شانه كردن مو: بازوي سمت جراحي شده را روي يك سطح صاف (مانند ميز كنار تخت) تكيه دهيد. شانه ها و سر را صاف نگه داشته و موهاي سمت عمل شده را با گرفتن يك برس و يا شانه در دست، به جهت هاي عقب و پايين شانه كنيد.
- بالا بردن ميله چوبي از جلوي بدن: گردن و شانه ها را در امتداد هم قرار داده و شل كنيد. يك ميلة چوبي را طوري در دست بگيرند كه دو كف دست رو به پايين و فاصله دو دست در حدود 60 سانتي متر باشد. (آرنج ها كاملا باز باشند). بدون اينكه آرنج ها خم شوند ميله را به آرامي و آهستگي بالا بياوريد و سپس پايين ببريد. سعي كنيد هر بار ميله را نسبت به بار قبل بالاتر ببريد. بهتر است با هر بار بالا آوردن ميله، تنفس شكمي را نيز انجام دهيد. دقت كنيد در حال حركت ميله، شانه ها و بازوها به جلو خم نشوند. (مي توان به جاي ميله از حوله يا پارچه استفاده كرد)
- بردن ميله به طرفين: در حاليكه ستون فقرات كاملا صاف و مستقيم است، ميله را در جلوي بدن بين دو دست با فاصلة 60 سانتي متر بگيريد به طوري كه كف دست راست به طرف بالا و كف دست چپ به طرف پايين باشد، نفس عميق كشيده، با دست چپ چوب را به سمت راست فشار داده و هم زمان عمل بازدم را انجام دهيد. در حال دم عميق ميله را به وضعيت اول برگردانيد. اين حركت را 5 بار تكرار كنيد و هر بار با فشار بيشتر دامنة حركت را بيشتر كنيد. حالو وضعيت دستهارا جابجا كنيد و همين عمل را طوري تكرار كنيد كه با دست راست ميله را همراه با بازوي چپ به سمت چپ فشار دهيد. همراه كردن تنفس عميق را فراموش نكنيد.
- بالا بردن ميله چوبي از عقب بدن: در حاليكه مستقيم ايستاده ايد، ميله چوبي را در عقب بدن بين دو دست با فاصله 60 سانتي متر نگه داريد. در حاليكه بازوها كاملا باز هستند ميله را به عقب ببريد سپس به آرامي تا حد امكان سمت راست برده، به مركز برگردانيد و بعد به سمت چپ برده و مجددا به مركز برگردانيد.
- فشردن دست روي توپ: اين ورزش، ورم موقتي كه معمولا بعد از عمل بوجود مي آيد را كاهش مي دهد. يك توپ پلاستيكي سفت و يا چيزي مشابه آن را در كف دست گذاشته و دور توپ مشت كنيد. به آرامي توپ را فشار داده و سپس رها كنيد.
- بستن دكمه از پشت: براي انجام اين حركت بهتر است در وضعيت ايستاده، پاها را به اندازه عرض شانه ها از هم باز كنيد تا به اندازه كافي تعادل داشته باشيد، سپس به آرامي بازوها را از آرنج خم كرده، دستها را به بدن نزديك كنيد. بتدريج دستها را به پشت رسانده، مقداري بالا ببريد و بعد رها كنيد و مجدداً همين كار را تكرار كنيد.
- كشيدن حوله: يك روسري و يا حوله را مانند شكل به صورت مورب در پشت خود قرار دهيد به طوری که يك دست در سطح شانه و دست ديگر در سطح لگن قرار بگيرد. سعي كنيد عمل خشك كردن پشت خود با حوله را در امتداد خط مورب تقليدكنيد. طول حوله بايد به اندازه اي بلند باشد كه موجب كشيدگي كامل بازوها شود. محل دستها را جابجا كنيد و حركت را در جهت معكوس تكرار كنيد.
- صعود كردن روي ديوار: اين ورزش، حركت روبه جلوي شانه ها را تقويت مي كند. روبرو و نزديك به يك ديوار بايستيد. پاها را به اندازه شانه ها باز كنيد. كف دستها را در سطح شانه ها به ديوار بچسبانيد و به تدريج سعي كنيد با دستها روي ديوار و در جهت بالا راه برويد. دستها را تا حد ممكن بالا ببريد و سپس به آرامي همان مسير را برگرديد تا مجددا به سطح شانه ها برسيد. بالاترين حدي را كه توانسته ايد صعود كنيد هر روز علامت بزنيد ولي اگر نتوانستيد دستها را تا حدي كه روز قبل علامت گذاشته ايد بالا ببريد، نگران نباشيد حركات را مجددا تكرار كنيد.
- كشيدن بازو با طناب: يك طناب را از بالاي يك در، در حاليكه باز است آويزان كنيد (اگر طول طناب به اندازه اي بلند باشد كه حركت را در حال نشسته انجام دهيد بهتر خواهد بود). روي زمين بنشينيد و در را در ميان دو پاي خود نگهداريد. در سمت عمل شده ، طناب را بيشتر پايين بكشيد و مطابق شكل با دست نگهداريد. سمت ديگر طناب را كه در سطحي بالاتر قرار گرفته با دست ديگر بگيريد . به آرامي دستي را كه بالاتر است به طرف پايين بياوريد تا دست ديگر كم كم بالا برود. سپس به حالت اول برگرديد. با تكرار حركت، سعي كنيد دست سمت جراحي شده را هر بار بالاتر ببريد تا هنگامي كه به تدریج قادر شوید اين دست را مانند دست مقابل به طور كامل بالا بكشيد.
- كشيدن عضله سه سر بازو به طرفين: ايستاده يا نشسته شانه ها را به عقب برده، گردن را كشيده و مستقيم به جلو نگاه كنيد. بازوها را در طرفين بدن، به طور افقي نگه داريد. كف دستها را طوري بگيريد كه بطرف خارج قرار بگيرند. طوري كه فرض كنيد كف دستها را در طرفين به ديوار فشار مي دهيد. در حاليكه آرنج را خم مي كنيد يك دم عميق انجام دهيد. سپس همزمان با بازدم، به آرامي بازوها را به طرفين باز كنيد. سعي نكنيد به بازوها نگاه كنيد. اگر در گردن يا شانه احساس درد كرديد، سر را مختصري به جلو خم كنيد و حركت را انجام دهيد.
12-كشيدن بازو در سطح افقي در وضعيت درازكش: به سمت نيم تنه سالم خود دراز بكشيد سر روي يك بالش كوچك قرار بگيرد. سعي كنيد گردن و ستون فقرات تا حد ممكن به طور مستقيم در امتداد هم باشند. زانوها را تا زاوية 90 درجه خم كنيد. عضلات شكم را منقبض كنيد و هر دو بازو را مستقيماً به جلو بكشيد به طوريكه بازوي بالايي روي بازوي پاييني و كف دستها روي هم قرار بگيرند. (انگشتان و مچ دست كمي پايين تر از قفسه سينه و كاملا صاف باشند). به دنبال يك دم و بازدم عميق به آرامي بازوي فوقاني را بالا بياوريد و در سطح شانه ها نگاه داريد. يك دم عميق انجام داده و به آرامي بازو را پايين بياوريد. پس از بازدم عميق حركت را مجددا شروع كنيد.
علاوه بر موارد ياد شده سعي كنيد در اسرع وقت پياده روي در مسيرهاي كوتاه را شروع كرده و به تدريج زمان پياده روي را افزايش دهيد. تا حداقل به 1 ساعت در روز برسد. از فعاليتهاي مفيد ديگر ، شنا كردن با حركات آرام است. بهتر خواهد بود برنامه منظمي مانند دو ساعت شنا در هفته داشته باشيد.