سیستم لنفاوی چیست؟
در بدن انسان خون نقش اصلی را جهت انتقال اکسیژن و مواد غذایی لازم برای سلولهای مختلف بدن ایفا می کند. سرخرگها یا شریانها خون تازه و پر از اکسیژن و مواد غذایی را به اعضای بدن می برند. در مویرگها که ادامه سرخرگها هستند، این خون پس از مجاورت با اعضا و در اختیار گذاشتن اکسیژن و مواد غذایی به سلولها، مواد زائد و دی اکسید کربن را از سلولها گرفته و از طریق سیاهرگها یا وریدها به طرف قلب باز می گرداند. اگر چه قسمت عمده آب و مواد خارج شده از مویرگها مجددا وارد گردش خون شده از طریق سیاهرگها بازگردانده می شوند ولی مولکولهای درشت قادر به وارد شدن به سیستم سیاهرگی نیستند و لذا توسط سیستم دیگری بنام سیستم لنفاوی و یا عروق لنفاوی جمع آوری شده و در نهایت به جریان خون بر می گردند.
گاه تخلیه لنف دو عضو از طریق غده های لنفاوی مشترک انجام می شود. مهمترین مثال در این مورد « دست و پستان» هستند.
لنف ادم یا تورم دست ناشی از تخلیه ناکافی لنف
برای انجام درمان جراحی کامل در سرطان پستان، در اغلب موارد چاره‌ای جز تخلیه ناحیه زیر بغل که پر از عروق لنفاوی است، وجود ندارد. همچنین در بسیاری از موارد علاوه بر جراحی، درمان تکمیلی پرتودرمانی نیز برای از بین بردن سلولهای سرطانی که احتمالا در عقده های لنفاوی جایگزین شده اند انجام می شود. این موضوع به نوبه خود صدمه بیشتری به گره های لنفاوی ناحیه زیر بغل وارد می کند. این آسیب ها باعث محدودیت در تخلیه لنف دست می شود.
در بسیاری از موارد علی رغم کاهش در ظرفیت انتقال لنف از ناحیه زیر بغل، هنوز این ظرفیت از میزان لنف تولید شده، بیشتر است و بنابراین تورم دست ایجاد نمی شود.
بعد از عمل جراحی و تخلیه ی غدد لنفاوی زیر بغل اگر به هر دلیل تولید لنف در دست بیشتر شود (نظیر ایجاد هر گونه زخم، خراش، فعالیت عضلانی شدید و …)، تولید لنف از ظرفیت انتقال لنف در زیر بغل بیشتر شده و لنف به سمت دست پس می زند. این حالت باعث ایجاد لنف ادم بازو می شود. این حالت را می توان به لوله هایی تشبیه کرد که پس از جرم گرفتگی ظرفیت انتقال مقادیر زیاد آب را از دست داده و در این حالت آب در آن پس میزند.
بروز، شدت و فاصله زمانی بین عمل جراحی تا ایجاد لنف ادم کاملا بستگی به دو عامل دارد:
* چقدر از راههای لنفاوی مشترک بین دست و پستان آسیب دیده باشد
* میزان تولید لنف با توجه به میزان عدم رعایت نکات لازم توسط بیمار چقدر افزایش یافته باشد.
علایم لنف ادم
لنف ادم معمولا در دست و بازوی بیمار در سمت پستان مبتلا اتفاق می افتد.
* مایع لنف در بافت چربی زیر پوست تجمع پیدا می کند و باعث موارد زیر میشود:
– احساس پری یا سفتی در دست
– کاهش انعطاف در مفاصل دست و مچ
– مشکل در لباس پوشیدن
– تورم مداوم و پیشرونده
* اگر در لنف پس زده به دست، میکروبها اضافه شده و رشد کنند، به آن لنفانژیت یا التهاب عروق لنفاوی گفته می شود. از علایم آن می توان موارد زیر را نام برد:
– حالت قرمزی،
– تشدید تورم،
– درد،
– تب
– بی حالی
علل ایجاد لنف ادم
عوامل زیادی باعث ایجاد این مشکل می شوند که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:
– جراحی ناحیه زیر بغل در درمان سرطان پستان
– پرتودرمانی بعد از انجام عمل جراحی
– عفونت دست و یا صدمه به عروق لنفاوی
– فقدان تحرک بازو
– مسائل طبی مثل دیابت، مشکلات کلیوی، فشار خون، نارسایی احتقانی قلب یا بیماری کبد کنترل نشده
– عود تومور یا رشد آن در ناحیه غدد لنفاوی زیر بغل نیز می تواند علتی برای ایجاد لنف ادم باشد.
گذشته از این که چه عاملی ممکن است علت لنف ادم باشد، باید توجه داشت که با این که لنف ادم یک بیماری آزاردهنده است و به سختی درمان می شود، خطری برای زندگی بیمار ایجاد نمی کند
چگونه می توان فهمید که فردی مستعد ابتلا به لنف ادم است ؟
هیچ کس نمی تواند پیشگویی کند که چه کسی دچار لنف ادم می شود، اما وضعیت های خاصی ممکن است احتمال وقوع آن را بیشتر کنند. این موارد عبارتند از:
عفونت: یکی از این عوامل زمینه ساز لنف ادم، عفونت است. حتی یک عفونت کوچک می تواند باعث ایجاد لنف ادم شود زیرا فعالیت میکروبها در دست، تولید لنف را به شدت زیاد می کند. این عفونت گاه آنقدر کم و نامحسوس است که حتی ممکن است بیمار خراشی را که باعث ایجاد عفونت شده است را نبیند و یا متوجه عفونتی در زخم یا خراش ایجاد شده، نشده باشید.
اقدامات درمانی: در بیمارانی که تحت اعمال جراحی وسیع قرار می گیرند یا پس از جراحی پرتودرمانی قسمت تحتانی بازو، یعنی جایی که غدد لنفاوی خارج شده اند برای آنان انجام می شود، احتمال وقوع لنف ادم بیشتر است. البته پرواضح است که در بسیاری از موارد انجام رادیوتراپی گریز ناپذیر است.
وزن بالا: لنف ادم در بیمارانی که اضافه وزن دارند یا وضعیت کلی تغذیه شان نامناسب است بیشتر دیده می شود.
تغییرات محیطی: گاهی بیمارانی که با هواپیما مسافرت می کنند، ماهها یا سالها بعد از جراحی دچار لنف ادم می شوند که علت آن افزایش سریع فشار هوا در هنگام فرود آمدن هواپیما است. البته توجه داشته باشید که این حالت شایع نیست.
راهنمای پیشگیری از لنف ادم بعد اط جراحی سرطان پستان
+ تا جایی که امکان دارد دست خود را بالاتر از سطح قلب نگه دارید. از چرخاندن سریع و ناگهانی دست بپرهیزید.
+ بهداشت دست و ناحیه زیر بغل را به دقت رعایت نمائید.
+ مراقب باشید تا آسیبی به دست شما نرسد و عفونت در دست طرف بیمار ایجاد نشود.
+ برای تراشیدن موها از ماشین های برقی استفاده کنید که هیچگونه خراشی روی دست ایجاد نشود.
+ در هنگام آشپزی و باغبانی از دستکش و هنگام خیاطی از انگشتانه استفاده کنید.
+ از ناخنها مراقبت کنید و در هنگام کوتاه کردن ناخن ها به بستر آن آسیب نرسانید.
+ از روشهای آرایشی نظیر مانیکور کردن ناخن ها که باعث خراش بیشتر ناخن می شود استفاده نکنید.
+ در هنگامی که احتمال می دهید دست شما به مدت طولانی در معرض آفتاب باشد، از ضد آفتاب استفاده کنید.
+ بریدگیهای دست خود را با آب و صابون بشوئید و با پزشک خود بصورت حضوری یا تلفنی مشورت نمائید.
+ برای پانسمان زخم بجای چسب زخم از باند یا گاز استریل استفاده کنید.
+ در مورد هر گونه ضایعه پوستی با پزشک مشورت کنید.
+ از تزریق وریدی یا عضلانی به هر دلیل در عضو آسیب دیده پرهیز نمائید.
+ از گرم کردن یا سردکردن بیش از حد اندام مثل استفاده از کیسه آب گرم یا کیسه یخ خودداری نمائید.
+ از دست آسیب دیده بیش از اندازه کار نکشید.
+ حتی المقدور از جواهرات حتی انگشتر و ساعت در دست مبتلا استفاده ننمائید.
+ لباسهای بدون بند سفت بپوشید.
+ کیف دستی خود را روی دست سالم حمل کنید.
+ از انجام حرکات ناگهانی اندام و انجام ورزش یا کار سنگین با این عضو پرهیز کنید.
+ به علایم عفونت مثل قرمزی، درد، تورم و تب توجه کنید. اگر هر یک از این علائم را مشاهده کردید فورا با پزشک خود مشورت کنید.
+ به صورت منظم ورزش ملایم انجام دهید تا تخلیه لنف را بهبود بخشید.
+ با پزشک خود ملاقاتهای منظم برای پیگیری وضعیت سلامتی داشته باشید.
+ با فواصل مشخص دور دست را در محل های بازو، ساعد و مچ دست اندازه گیری کنید. اگر اندامها به طور ناگهانی بزرگتر شده اند با پزشک مشورت کنید.
+ ممکن است حس لمس دست سمت آسیب دیده حساسیت کمتری داشته باشد. از این دست برای آزمایش کردن درجه حرارت آب حمام یا غذا در هنگام آشپزی استفاده نکنید.
+ اگر لازم است فشار خون را اندازه گیری کنید حتی المقدور از انجام این کار در دست سمتی که جراحی شده است، پرهیز نمائید.
+ در نقاطی که حشرات زیاد هستند، بهتر است دست طرف جراحی شده پوشیده باشد. در صورت لزوم از مواد شیمیایی دور کننده حشرات در محیط استفاده کنید.
+ بازوی طرف جراحی شده را کاملا تمیز نگاه دارید. پس از حمام کردن، از مواد نرم کننده مثل وازلین بهداشتی یا روغن بچه استفاده کنید. خشک کردن عضو را با ملایمت اما به طور کامل انجام دهید. از خشک کردن تمام چین ها و بین انگشتان اطمینان حاصل کنید.
+ برای جایگزینی پستان از پروتزهای سبک استفاده کنند (عضو مصنوعی). پروتزهای سنگین ممکن است فشار بیش از حدی برغدد لنفاوی بالای ترقوه وارد کنند. می توان از پارچه نرم یا اسفنج در زیربند لباس زیر استفاده کرد. لباس زیر شما باید کاملا اندازه باشد، خیلی تنگ نباشد و فنر یا میله نداشته باشد.
+ با یک رژیم غذایی متعادل، کم نمک و سرشار از میوه جات و سبزیجات، وزن ایده آل خود را حفظ کنید. از کشیدن سیگار و مصرف نوشیدنیهای الکلی پرهیز کنید. در لنف ادم، مایع تجمع یافته دارای پروتئین بالایی است، ولی خوردن غذای کم پروتئین تأثیری در بهبود آن ندارد. در عوض این کار باعث ضعیف شدن بافت می شود و وضعیت را بدتر می کند. رژیم غذایی باید حاوی پروتئین هایی باشد که به آسانی هضم می شوند مثل گوشت مرغ و ماهی.
ورزشهای توصیه شده به منظور پیشگیری از لنف ادم پس از جراحی
بعد از جراحی سینه، در برخی موارد حرکت بازو و شانه بیمار محدود می شود و بر حسب اینکه وسعت محل جراحی تا چه اندازه باشد، ممکن است بیمار در زیر بازوی خود احساس کشیدگی کند. با توجه به اینکه هیچ گاه برای انجام ورزش و افزایش قدرت عمل بازو و مفاصل دیر نیست، شروع انجام برخی حرکات ورزشی از روزهای اول پس از جراحی و ادامه آنها به طور روزانه، علاوه بر بازتوانی نیروی بدنی بیمار، می تواند از ورم لنفی نیز پیشگیری کرده و یا حداقل بروز آن را به تاخیر بیاندازد. این ورزشها از نظر درجه سنگینی با هم متفاوت بوده و بهتراست ابتدا حرکات سبک به طور آهسته شروع شده و بتدریج به تعداد و نوع حرکات اضافه شود.
در این قسمت به چند نمونه از این حرکات اشاره می شود. 5 حرکت اول به منظور کاهش تورم و سفتی، کاهش ناراحتی ، تنش های عضلانی و تحریک ترمیم بافتی پیشنهاد شده اند.
بهتر است در ابتدا دو حرکت را انتخاب کرده و هر کدام را 5 بار تکرار کنید. بتدریج نوع و تعداد حرکات را هفته به هفته اضافه کنید تا به 20 تا 30 دقیقه ورزش در هر نوبت برسد و حداقل 2 بار در روز آن را تکرارکنید .
هر نوبت ورزش را با تنفس شکمی شروع و با آن تمام کنید. برای انجام تنفس شکمی، هوا را با دهان بسته از راه بینی، در حالیکه عضلات شکم را کاملا باز می کنید، وارد شکم کرده و پس از نگه داشتن هوا با 3 شماره آن را از راه دهان خارج کنید.
- چرخاندن شانه ها: در حال ایستاده یا نشسته، در حالی که با نگاه مستقیم به جلو، گردن را راست نگه داشته اید شانه ها را کاملا شل کنید، آرنج مختصری خم شده و ستون فقرات تا حد ممکن صاف باشد. دو شانه را به آرامی به طرف جلو بچرخانید طوریکه احساس کنید هر شانه یک دایره کامل را دور می زند. این حرکت را 5 بار تکرار کنید و پس از استراحت کوتاه همین حرکت را با چرخش شانه به سمت عقب انجام دهید.
- شانه کردن مو: بازوی سمت جراحی شده را روی یک سطح صاف (مانند میز کنار تخت) تکیه دهید. شانه ها و سر را صاف نگه داشته و موهای سمت عمل شده را با گرفتن یک برس و یا شانه در دست، به جهت های عقب و پایین شانه کنید.
- بالا بردن میله چوبی از جلوی بدن: گردن و شانه ها را در امتداد هم قرار داده و شل کنید. یک میله چوبی را طوری در دست بگیرند که دو کف دست رو به پایین و فاصله دو دست در حدود 60 سانتی متر باشد. (آرنج ها کاملا باز باشند). بدون اینکه آرنج ها خم شوند میله را به آرامی و آهستگی بالا بیاورید و سپس پایین ببرید. سعی کنید هر بار میله را نسبت به بار قبل بالاتر ببرید. بهتر است با هر بار بالا آوردن میله، تنفس شکمی را نیز انجام دهید. دقت کنید در حال حرکت میله، شانه ها و بازوها به جلو خم نشوند. (می توان به جای میله از حوله یا پارچه استفاده کرد)
- بردن میله به طرفین: در حالیکه ستون فقرات کاملا صاف و مستقیم است، میله را در جلوی بدن بین دو دست با فاصله 60 سانتی متر بگیرید به طوری که کف دست راست به طرف بالا و کف دست چپ به طرف پایین باشد، نفس عمیق کشیده، با دست چپ چوب را به سمت راست فشار داده و هم زمان عمل بازدم را انجام دهید. در حال دم عمیق میله را به وضعیت اول برگردانید. این حرکت را 5 بار تکرار کنید و هر بار با فشار بیشتر دامنه حرکت را بیشتر کنید. حالو وضعیت دستهارا جابجا کنید و همین عمل را طوری تکرار کنید که با دست راست میله را همراه با بازوی چپ به سمت چپ فشار دهید. همراه کردن تنفس عمیق را فراموش نکنید.
- بالا بردن میله چوبی از عقب بدن: در حالیکه مستقیم ایستاده اید، میله چوبی را در عقب بدن بین دو دست با فاصله 60 سانتی متر نگه دارید. در حالیکه بازوها کاملا باز هستند میله را به عقب ببرید سپس به آرامی تا حد امکان سمت راست برده، به مرکز برگردانید و بعد به سمت چپ برده و مجددا به مرکز برگردانید.
- فشردن دست روی توپ: این ورزش، ورم موقتی که معمولا بعد از عمل بوجود می آید را کاهش می دهد. یک توپ پلاستیکی سفت و یا چیزی مشابه آن را در کف دست گذاشته و دور توپ مشت کنید. به آرامی توپ را فشار داده و سپس رها کنید.
- بستن دکمه از پشت: برای انجام این حرکت بهتر است در وضعیت ایستاده، پاها را به اندازه عرض شانه ها از هم باز کنید تا به اندازه کافی تعادل داشته باشید، سپس به آرامی بازوها را از آرنج خم کرده، دستها را به بدن نزدیک کنید. بتدریج دستها را به پشت رسانده، مقداری بالا ببرید و بعد رها کنید و مجدداً همین کار را تکرار کنید.
- کشیدن حوله: یک روسری و یا حوله را مانند شکل به صورت مورب در پشت خود قرار دهید به طوری که یک دست در سطح شانه و دست دیگر در سطح لگن قرار بگیرد. سعی کنید عمل خشک کردن پشت خود با حوله را در امتداد خط مورب تقلیدکنید. طول حوله باید به اندازه ای بلند باشد که موجب کشیدگی کامل بازوها شود. محل دستها را جابجا کنید و حرکت را در جهت معکوس تکرار کنید.
- صعود کردن روی دیوار: این ورزش، حرکت روبه جلوی شانه ها را تقویت می کند. روبرو و نزدیک به یک دیوار بایستید. پاها را به اندازه شانه ها باز کنید. کف دستها را در سطح شانه ها به دیوار بچسبانید و به تدریج سعی کنید با دستها روی دیوار و در جهت بالا راه بروید. دستها را تا حد ممکن بالا ببرید و سپس به آرامی همان مسیر را برگردید تا مجددا به سطح شانه ها برسید. بالاترین حدی را که توانسته اید صعود کنید هر روز علامت بزنید ولی اگر نتوانستید دستها را تا حدی که روز قبل علامت گذاشته اید بالا ببرید، نگران نباشید حرکات را مجددا تکرار کنید.
- کشیدن بازو با طناب: یک طناب را از بالای یک در، در حالیکه باز است آویزان کنید (اگر طول طناب به اندازه ای بلند باشد که حرکت را در حال نشسته انجام دهید بهتر خواهد بود). روی زمین بنشینید و در را در میان دو پای خود نگهدارید. در سمت عمل شده ، طناب را بیشتر پایین بکشید و مطابق شکل با دست نگهدارید. سمت دیگر طناب را که در سطحی بالاتر قرار گرفته با دست دیگر بگیرید . به آرامی دستی را که بالاتر است به طرف پایین بیاورید تا دست دیگر کم کم بالا برود. سپس به حالت اول برگردید. با تکرار حرکت، سعی کنید دست سمت جراحی شده را هر بار بالاتر ببرید تا هنگامی که به تدریج قادر شوید این دست را مانند دست مقابل به طور کامل بالا بکشید.
- کشیدن عضله سه سر بازو به طرفین: ایستاده یا نشسته شانه ها را به عقب برده، گردن را کشیده و مستقیم به جلو نگاه کنید. بازوها را در طرفین بدن، به طور افقی نگه دارید. کف دستها را طوری بگیرید که بطرف خارج قرار بگیرند. طوری که فرض کنید کف دستها را در طرفین به دیوار فشار می دهید. در حالیکه آرنج را خم می کنید یک دم عمیق انجام دهید. سپس همزمان با بازدم، به آرامی بازوها را به طرفین باز کنید. سعی نکنید به بازوها نگاه کنید. اگر در گردن یا شانه احساس درد کردید، سر را مختصری به جلو خم کنید و حرکت را انجام دهید.
12-کشیدن بازو در سطح افقی در وضعیت درازکش: به سمت نیم تنه سالم خود دراز بکشید سر روی یک بالش کوچک قرار بگیرد. سعی کنید گردن و ستون فقرات تا حد ممکن به طور مستقیم در امتداد هم باشند. زانوها را تا زاویه 90 درجه خم کنید. عضلات شکم را منقبض کنید و هر دو بازو را مستقیماً به جلو بکشید به طوریکه بازوی بالایی روی بازوی پایینی و کف دستها روی هم قرار بگیرند. (انگشتان و مچ دست کمی پایین تر از قفسه سینه و کاملا صاف باشند). به دنبال یک دم و بازدم عمیق به آرامی بازوی فوقانی را بالا بیاورید و در سطح شانه ها نگاه دارید. یک دم عمیق انجام داده و به آرامی بازو را پایین بیاورید. پس از بازدم عمیق حرکت را مجددا شروع کنید.
علاوه بر موارد یاد شده سعی کنید در اسرع وقت پیاده روی در مسیرهای کوتاه را شروع کرده و به تدریج زمان پیاده روی را افزایش دهید. تا حداقل به 1 ساعت در روز برسد. از فعالیتهای مفید دیگر ، شنا کردن با حرکات آرام است. بهتر خواهد بود برنامه منظمی مانند دو ساعت شنا در هفته داشته باشید.